قبل از معرفی و نقد این کتاب، ارائه مقدمه ای بر نقد آنرا لازم می بینم. ابتدا با یاد استاد پیشکسوت (روانپزشک و ادیب) دکتر حسن مرندی، به ذکر چند نکته می پردازم:

برای کشوری که پژوهش دانشگاهی و آکادمیک در حوزه مسائل جنسی، به تازگی باب شده و حتی در اوائل دهه نود شمسی نیز، با شک و تردید، دانشجویان و اساتید پروپوزال خود را ارائه می کردند، ترجمه چنین کتابی توسط دکترمرندی که سال 1383 از این دنیا عزیمت کردند، با در نظر گرفتن تابوهای معاصر خود، اقدامی جسورانه، راهگشا و شروع کننده بوده است. با این وجود، عمده نقد بر این کتاب مسئله قدیمی بودن آن (سال 1988 میلادی) است. به زعم بسیاری از صاحب نظران رشته روانشناسی، نیمه عمر [1]این علم 7.5 سال محاسبه شده است  بنابراین و به دلیل قدیمی بودن منابع نگارش کتاب، نقد این کتاب را در وجه ضعفهای آن (اکنون در سال 2021 میلادی) سنگینتر نموده است. مسلما اگر بررسی این کتاب در زمان اتمام ترجمه آن انجام می شد و چاپ آن در این سالها به طول نمی انجامید، روند نقد آنرا تغییر می داد.   

معرفی و توصیف اثر

الف- مشخصات:

نام کتاب : جنسیت انسان[2]         نویسندگان: دکتر نانسی و. دنی – دکتر دیوید کاداگنو[3]

مترجم: دکتر حسن مرندی       ناشر: نشر ثالث     نوبت و محل چاپ:چاپ اول، تهران      

 سال نشر: 1396                تعداد صفحات و تیراژ: 582 ص، تیراژ:1100 نسخه

کتاب مذکور شامل 16 فصل ( هر فصل با عبارات درست یا نادرست آغاز می گردد و در انتهای فصل پاسخ به درست یا نادرستها و خلاصه آن فصل ارائه شده است) می باشد که این فصول عبارتند از:

• کالبد شناسی دستگاه تناسلی    2- فیزیولوژی و رفتار جنسی     3- پاسخ جنسی انسان     

 4-بارداری و جلوگیری از آن        5- تولد کودک و پدرومادری      6- جلوگیری از بارداری و سقط

7- طفولیت و بلوغ                     8- بزرگسالی و کهنسالی           9- عشق، جاذبه، صمیمیت  

10- شیوه های زندگی جنسی                                                11- مسائل جنسی و معلولیتها  

  12- اختلالهای عملکرد جنسی و سلامت جنسی                         13- بیماریهای آمیزشی

14- گوناگونی فعالیت های جنسی    15- تجاوز جنسی و اجبار         16- آموزش جنسی

ب- ارزیابی شکلی و ویرایش ادبی:

طرح جلد قرمز رنگ کتاب گویا نمادین، استعاره ایست از جنسیت که از این نظر، خلاقیت جالبی بکار رفته است. قطع کتاب برای درسنامه، مناسب است و نوع و اندازه قلم استاندارد است. یکی از مهمترین ایرادات کتاب به ویژه با هدف آموزش دانشجویان، فقدان توضیح در زیر کلیه شکلهای کتاب است. ضمنا بعضی از این شکلها مانند صفحات 51، 75، 133 و 140 بسیار ناواضح است. چقدر مناسبتر بود که از عکسهایی با کیفیت بالاتر و در صورت امکان، رنگی استفاده می شد.

در مجموع، قوانین نگارشی و روان بودن ترجمه، با قلم و تسلط ادبی دکتر مرندی به خوبی رعایت شده است. با این وجود، برخی الفاظ و واژگان استفاده شده در ترجمه، کمی فهم آن برای مخاطب امروزی بویژه نسل جوانتر، صغیل است مانند "رجولیت" در فصل اول ( واژه " مردانه" مناسبتر است)، "گسیل" در فصل سوم (واژه " انباشت" مناسبتر است)، " گشن گیری" در فصل سوم (واژه " جفت گیری" مناسبتر است)، "رجولیت" در فصل اول ( واژه " مردانه" مناسبتر است)، "همخوابگی" در فصل چهارم ( واژه " رابطه جنسی" مناسبتر است) و همچنین واژگانی مانند "جماع منقطع" در فصل ششم و " تنقیه و اماله" در فصل چهاردهم هیچ توضیحی ندارد و لازم است از واژه های به روزتری استفاده شود. در برخی بخشهای کتاب، واژگان انگلیسی با حروف فارسی نوشته شده که املا برخی از آنها مشکل دارد مثلا "آنتودرم" در فصل سوم ( "اندودرم" صحیح است) و یا "گورتاژ" در فصل ششم ("کورتاژ" صحیح است).

نکته انتقاد آمیز بسیار مهم بویژه برای یک کتاب علمی، عدم انجام پاورقی نویسی لاتین در اکثر صفحات کتاب است به طوریکه در پنج فصل اول همچنین فصول هفتم، نهم، دهم و یازدهم، پاورقی انگلیسی به هیچ وجه به چشم نمی خورد و پاورقی های لاتین فصول دیگر نیز بسیار محدود و کم است که این امر سبب شده نگارنده کتاب، بعضا از خود کلمات لاتین با حروف فارسی در متن استفاده کند مانند ارگاسم (به جای ارضاء) در فصل سوم. از نمونه پاورقیهای کلیدی که حتما می بایست در کتاب اشاره می شد عبارتند از اسامی محققین یا نظریه پردازان اصلی (در موارد نادر و بسیار کم مثل فصل شانزدهم، انجام شده است)، اسامی کلیدی در آناتومی جنسی فصل اول (مثل آلت رجولیت، ختنه، وازکتومی، غدد بارتولن، نقطه گرفنبرگ و ...)، اسامی کلیدی در فیزیولوژی جنسی فصل دوم ( مثل دیسمنوره، آمنوره و ...)، نام مراحل پاسخ جنسی در فصل سوم، نام اختلالات در فصل دوازدهم، نام کلیه بیماریهای آمیزشی در فصل سیزدهم و به همین ترتیب برای فصول دیگر.

ضمنا در همان پاورقیهای محدود، برخی ترجمه های فارسی کمی نا همگون است مثلا در صفحه 389 که به جای "تکنیک چلاندن" [4]می بایست " تکنیک فشار" و به جای " شل کن و سفت کن" [5]بهتر است " توقف-شروع" ترجمه شود. در برخی از صفحات هم پاورقی به کلمه دیگری اطلاق داده شده است به عنوان مثال در صفحه 395 پاورقی واژه "بیماری التهابی لگن"[6] روی "لوله های فالوپ" قرار داده شده است. برخی پاورقیها نیز ایراد املای انگلیسی دارد مانند صفحات 455، 486 و507 که واژه های

Voyeurism  و Disclosure با اشتباه تایپ انگلیسی همراه هستند.

تحلیل و ارزیابی محتوایی :

همانطور که در ابتدا اشاره شد، قدیمی بودن محتوی کتاب و منابع آن ( سال نگارش 1988 یعنی 32 سال قبل)، به غیر از مسئله منسوخ شدن منابع طبق اصول نیمه عمر علمی دو ضعف عمده را درپیامد خود خواهد داشت:

1-تغییرات تکنولوژی و ارتباط آن باجنسیت، در کتاب جایگاهی ندارد مانند روابط جنسی مجازی[7] و جرائم جنسی اینترنتی مانند زورگویی و آزار اینترنتی[8] یا اخاذی اینترنتی[9] .

2-نبود تغییرات در قوانین و جرائم جنسی و همچنین آمارهای قدیمی مرتبط با جنسیت در این کتاب نه تنها اطلاعات واقعی حال حاضر را بیان نمی کند بلکه می تواند به باورهای غلطی در خصوص جنسیت منجر شود مثلا در صفحه 199 اشاره شده که مخارج مستقیم پرورش یک کودک در سال 1981 حدود صدهزار دلار محاسبه شده و آیا با تغییرات شاخصها و اولویتهای اقتصادی در سال 2021 ( امروز که 40 سال گذشته است) می تواند برآورد مناسبی برای خواننده داشته باشد؟ و یا آمار هانت در جدول 1-16 که مربوط به سال 1974 است چقدر می تواند در سبک زندگی و تغییرات فرهنگی امروزی تعمیم پذیر باشد؟

مطلب مهم دیگر از لحاظ آموزشی در فصل 13 (بیماریهای آمیزشی)، فقدان شکل بیماریهاست که آموزش بیماریهای مذکور را به جای مشاهده عینی خواننده به ذهن ایشان می سپارد و نقطه ضعفی عمده به حساب می آید.

از لحاظ ابعاد آموزشی، فصل 11 (مسائل جنسی و معلولیت)، نقطه متمایز مثبت این کتاب است که در بسیاری از کتب مشابه به عنوان فصلی مجزا اشاره نشده است. اما از لحاظ مطابقت با آخرین سرفصلهای مصوب این رشته، شش فصل عمده در کتاب موجود نیست که عبارتند از:

1-جنسیت از منظرهای مختلف (ادیان، فرهنگ، طبیعت، سلامت، تاریخ جنسیت انسان و غیره)  

2-رویکردهای نظری جنسیت انسان        3- روش تحقیق در جنسیت   

4- جنسیت فیزیولوژیکی[10] و جنسیت روانی-اجتماعی[11]       5- گرایش و هویت جنسیتی 

 6- صنعت جنسی[12]

از لحاظ محتوایی، در فصل اول صفحه 40، اشاره به نقطه گرفنبرگ در خانمها با تردید بیان شده که امروز محل آن مشخص است و همچنین اشاره ای به همین نقطه در آقایان نشده است. فصل 9 (عشق، جاذبه، صمیمیت)، به نظریه های جدیدتر همچون نظریه مثلثی عشق، نظریه قصه های عشق و نظریه دلبستگی پرداخته نشده است. در فصل 14 (گوناگونی فعالیتهای جنسی)، اطلاعاتی در حد راهنمای تشخیصی-آماری اختلالات روانپزشکی نسخه4 [13] را دارد و به مدلهای جدیدتر پارفیلیا طبق راهنمای تشخیصی-آماری اختلالات روانپزشکی نسخه 5، اشاره ای ندارد. در فصل 15، فقط اجبار جنسی  در مدل تجاوز مورد بررسی قرار گرفته و تقسیم بندی جدید آن شامل خشونت و تعدی جنسی[14] و آزار جنسی[15]، مورد بررسی قرار نگرفته است. با این وجود در فصل سوم، بحث قابل ملاحظه ای در خصوص ارگاسم زنان مطرح شده که می تواند برای خواننده، مفید و آموزنده باشد.

از لحاظ استحکام تحلیل ها و تبیین ها، مهمترین نقطه ضعف این کتاب نگاه کلاسیک زیستی- روانی و گاه اجتماعیست و منظرهای دیگر انسانی یعنی ابعاد فرهنگی (مقایسه میان فرهنگی) و معنوی، مورد بررسی قرار نگرفته است که به چند نمونه مشهود آن اشاره می کنم:

در فصل پنجم از صفحه 193، به بحث منافع و مخارج فرزند داشتن پرداخته شده اما به بررسی عواملی همچون تفاوت قدرت اقتصادی و قوانین کشورها و تاثیر آن در فرزند آوری همچنین تاثیر رسانه های فراگیر و تبلیغات  بر این امر اشاره ای نشده است. مثلا والدین ساکن کشوری مانند کانادا که ماهانه خاصی برای هر عضو خانواده غیر بالغ پرداخت می نماید با همتایان خود در کشوری همچون چین که داشتن بیش از یک فرزند، پیگرد و جریمه های سنگین قانونی خواهد داشت ، تجربه روانی مشترکی دارند؟

و یا در فصل نهم هیچ تحلیلی در خصوص تفاوتهای فرهنگی-عرفی- مذهبی در مورد مسئله عشق ارائه نشده است. مسلما ادراک عشق و ابرازگری جنسی برای یک  فرد از کشوری خاورمیانه ای همچون پاکستان که زیر سایه ازدواج درون گروهی[16] و از پیش تعیین شده[17] است با فردی از یک کشور آمریکای لاتین که تحت تربیت فرهنگ روابط آزاد است، می تواند یکسان باشد؟

ویا در فصل سیزدهم به این تحلیل پرداخته نشده که چه عوامل روانی- فرهنگی- اجتماعی-معنوی باعث جلوگیری برخی افراد از داشتن روابط جنسی پرخطر (بویژه عدم استفاده از کاندوم)، نمی شود . همچنین بیماریهای جنسی چه بازتابها و تجارب بخصوص اجتماعی-روانی برای فرد مبتلا به همراه دارد مانند داغ اجتماعی[18] مرتبط با مبتلایان بیماری ایدز. صرفا این فصل نگاه کلاسیک تک بعدی پزشکی به بیماریهای جنسی دارد.

نکته تامل برانگیز کتاب (که البته موارد نادری در این کتاب است)، ارائه مطالبیست که در تحلیل، تضادی محتوایی برای ذهن مخاطب ایجاد می کند. به عنوان مثال اشاره به تحقیقات و گزارشاتی در خصوص بازیهای جنسی بین برادر و خواهرها (فصل 7) ، که شاید روند رشد روانی-جنسی هنجاری از مفهوم آن تلقی می گردد و این امر با بحث زنای محارم (فصل 15) که محتوی مطالب آنرا به شکلی پاتولوژی (آسیب شناسی) روانی ابراز کرده، در تضاد معنایی قرار دارند. برای خواننده می تواند سوالاتی ابهام آمیز پدید آید مثلا آیا این امر در بزرگسالی قبح فرهنگی دارد و نمودی از پاتولوژی روانیست و در کودکی گذرگاهی (برای بعضی افراد) دررشد روانی-جنسی به حساب می آید؟ و یا این امر از نظر نویسنده حتی از کودکی یک پاتولوژی قلمداد می گردد؟

با این وجود، بحثهای مفیدی در کتاب موجود است که حتی امروزه برای دانشجویان این رشته و حتی مخاطبین عام (با درنظر گرفتن محدودیتهای فرهنگی غالب در خصوص مسائل جنسی)، بسیار سود مند است همچون بحثهای استمنا کودکان، بازیهای جنسی کودکان و تجربه های همجنس گرایی در کودکی و نوجوانی (فصل 7) و مسائل جنسی در سالخوردگی (فصل 8) و از همه مهمتر فصل 16 کتاب (آموزش جنسی) که هنوز سازه های درست اولیه آن در خانواده ها و آموزش و پرورش کشورمان به درستی شکل نگرفته  و انسجام نیافته است.

سخن آخر:

علت  و انگیزه شخصیم از انتخاب این کتاب برای نقد، تجربه آموزشی-پژوهشی خویش بر این موضوع بوده است اما اخلاق علمی نقد زمانی متعالیست که نگارنده و یا مترجم در شرایطی باشند که بتوانند به نکات نقد پاسخ دهند . بویژه نقد کتابی با ترجمه و قلم پیشکسوتی ارجمند، دانشمند و فاخر که درقید حیات نیست، کمی از عدالت فاصله می گیرد ولی مسئولیت علمی و اجتماعی، ما را به نقد و نشر فرهنگ نقادی ملزم نموده است. این نقد صرفا به نیت سازندگی و رشد آثار علمی انجام شده و چیزی از ارزشهای این یادگار علمی ارزشمند دکتر حسن مرندی کم نمی نماید.

[1] Half-life

[2] Human Sexuality

[3] Nancy W. Denney & David Quadagno

[4] Squeeze Technique

[5] Stop- start

[6] Salpingitis

[7] Virtual Sex/ Cybersex

[8] Cyberbullying

[9] Online Blackmailing

[10] Gender

[11] Sexuality

[12] Sex Industry/ Sex for Sale

[13] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4 (DSM-4)

[14] Sexual Assault

[15] Sexual Harassment

[16] Endogamy

[17] Arranged Marriage

[18] Stigma