مقدمه

کتاب «رساله پیشکش» اثر مارسل موس و ترجمه لیلا اردبیلی در 209 صفحه با شمارگان 1000 نسخه در سال 1394 توسط انتشارات علمی فرهنگی به چاپ رسیده است.

رساله پیشکش مشهورترین و تاثیرگذارترین اثر مارسل موس (1872-1950) از چهره‌های برجسته انسان‌شناسی فرانسه است. او در این کتاب شیوه‌های اقتصادی جوامع مختلف بدوی و باستانی را تحلیل کرده و درمی‌یابد که آن‌ها یک عمل مشترک متمرکز بر مبادله متقابل دارند. او در آن‌ها شواهدی بر خلاف پیش‌فرض‌های جوامع مدرن مغربی درباره تاریخ و ماهیت مبادله می‌یابد که نشان می‌دهد سیستم‌های مبادله بدوی در حدود تعهدات اهداء، دریافت و از همه مهم‌تر جبران متمرکز هستند. او این مبادلات را که بین گروه‌ها صورت می‌گیرد -و نه افراد- بخش اساسی‌ای از پدیده‌های تام را می‌داند که برای ایجاد نه تنها ثروت بلکه همبستگی و اتحاد اجتماعی عمل می‌کنند. او معتقد بود که اصول اخلاقی و اقتصادی جوامع کنونی که رنگ و بویی  کاملاً اقتصادی و عقلانی به خود گرفته‌اند؛ صورت تغییر یافته موازین اقتصادی جوامع بدوی است -که به هیچ وجه تا بدین حد عقلانی نبوده‌اند. وی بر آن است که انسان در گذشته تنها یک «حیوان اقتصادی» و یک ماشین حساب‌گر صِرف نبوده است. بلکه برخی از رفتارهای او که به ظاهر متعارض با منفعت اقتصادی است -به ویژه در مورد مبادله پیشکش و پوتلاج- اهداف دیگری را مد نظر داشته است. از این رو وی برآن است که بررسی این پدیده‌ها در جوامع بدوی می‌تواند برخی از «معضلات اخلاقی» در بحران اقتصادی جوامع معاصر را تحلیل کند.

درباره نویسنده

مارسل موس زاده 1872 م در اپینال فرانسه، خواهرزاده امیل دورکیم -از چهره‌های سرشناس در جامعه‌شناسی فرانسه- و یکی از برجسته‌ترین شاگردان اوست. شهرت موس را می‌توان در آثاری دانست که در سالنامه جامعه‌شناسی با همکاری دورکیم، اوبر و بیوشا نوشته است که از جمله این آثار می‌توان به رساله‌ای در باب ماهیت و کارکرد قربانی‌، رساله‌ای در باب پیشکش، چندین صورت از طبقه‌بندی ابتدایی: مطالعه بازنمایی‌های جمعی، رساله‌ای درباب نظریه عمومی جادو و رساله ریخت‌شناسی اجتماعی اشاره کرد.

از ویژگی‌های برجسته موس این است که وی در عین حال که مردم‌شناس و جامعه‌شناس است محقق زبان سانسکریت و تاریخ‌شناس ادیان نیز به‌شمار می‌رود و در کنار تبحری که در چند زبان نوین اروپایی، از جمله روسی، دارد؛ محقق زبردستی در زبان‌های یونانی، لاتین، سانسکریت، سلتی و عبری نیز بوده است. این تسلط او باعث شده که بتواند در آثار ‌هاش به ریشه‌شناسی واژگانی مفاهیمی که مورد بررسی قرار می‌دهد بپردازد، چراکه او به‌خوبی بر این امر واقف بوده که بدون توجه به ظرف زبانی مفاهیم اجتماعی نمی‌توان تامیت آنها را مورد مطالعه دقیق قرار داد و به کشف اموری پرداخت که گاه از چشم برخی قوم‌نگاران نیز مغفول مانده است. مارسل موس سرانجام در 1950 م در پاریس درگذشت.

درباره کتاب

به لحاظ ظاهری طرح روی جلد کتاب تصویر سنگ‌نگاره‌ای است که فردی را در حال پیشکش چیزی نشان می‌دهد که به این لحاظ با محتوای اثر کاملاً مرتبط است. همچنین کیفیت حروف‌نگاری، صفحه‌آرایی، چاپ،  قطع و صحافی این کتاب نیز کاملاً رضایت‌بخش است.

کتاب شامل چهار فصل با عناوین پیشکش‌ها و الزام به جبران آن، نحوه توزیع نظام (سخاوت، ایفای تعهد و پول)، مطالب بازمانده از آثار پیشینیان و نتایج، به علاوه مقدمه نویسنده، مقدمه مترجم، یادداشت مترجم انگلیسی و مقدمه ایوانز پریچارد است.

مترجم محترم در مقدمه خود چکیده خوبی از مطالب کتاب را گردآورده و از این جهت خواندن مقدمه می‌تواند پیش‌زمینه خوبی برای خواننده ایجاد کند. ایوان پریچارد نیز در مقدمه خود بر این اثر، با بررسی کوتاه آن رساله موس را جدای از ارزش علمی، سندی ارزشمند برای روش‌شناسی مطالعات تطبیقی می‌داند.

در این اثر تاکید موس عمدتاً حول پدیده‌های تام اجتماعی است که در آن تمام انواع نهادها اعم از حقوقی، مذهبی، اخلاقی و اقتصادی با هم متجلی می‌شوند ولی به طور خاص این رساله مجموعه مهمی از این پدیده‌ها یعنی: خراج‌ها و مبادلات -اعم از اختیاری و بی‌غرض و یا الزامی و سودجویانه- را مورد بررسی‌ قرار داده است.

موس در مقدمه کتاب ابتدا به ایضاح مفهومی کلماتی که در طول کتاب آن‌ها را به کار می‌برد، پرداخته و برای آن‌ها شواهدی از اقوام مختلف و به ویژه اقوام بدوی ساکن استرالیا و جزایر اقیانوسیه می‌آورد. موس بر آن است که در جوامع باستانی و بدوی‌ اثری از مبادله کالا و دارایی‌ها از طریق دادوستدِ بین افراد دیده نمی‌شود؛ چرا که در آن‌ها نه افراد، که گروه‌ها طرف قراردادها و تعهدات هستند. علاوه بر این مورد مبادله نیز صرفاً محدود به کالا و دارایی‌ها نبوده است بلکه آداب و مناسک، تشریفات، کمک‌های نظامی، زنان و کودکان و ضیافت‌ها را هم در بر می‌گرفته است. گرچه این نحوه خراج‌دهی ظاهری اختیاری دارد، اما در واقع اجباری بوده و عدم شرکت در آن اعلان جنگ محسوب می‌شود. موس این نظام را خراج تام می‌خواند. با این حال خراج تام بعدها تغییر یافته و تبدیل به پوتلاج می‌شود[i]. به این معنا که در هنگام گردهمایی‌های قبایل -که مراسم آیینی، ازدواج‌ها و آیین‌های تشرف نیز در آن برگزار می‌گردد- افراد بنابر شأن و جایگاه سیاسی خود اقدام به هزینه و نابود سازی اختیاری دارایی و اموال خود می‌کنند تا از این راه برتری خود را به دیگران نشان دهند. شیوه‌های ساده‌تر این نوع خراج تام حتی امروزه نیز در بسیاری از جوامع رایج است[ii].

در فصل نخست موس نشان می‌دهد که در بین قبایل بدوی الزامی غیرمشروط برای جبران پیشکش‌ها وجود دارد که در واقع غرامتی برای کسب مانای (یعنی ثروت) از دست رفته در پوتلاج‌اند. او پشتیبان جبران این پیشکش‌ها را نخست قوانین قبیله‌ای می‌داند که افراد را ملزم به جبران پیشکش‌ها می‌کنند و دوم روح اموالی که بخشیده می‌شوند؛ چرا که دریافت پیشکش بدون عزمی برای جبران آن، روح اموال (هائو) را به انتقام برانگیخته و منجر به بیماری دریافت‌گر می‌شود -چون آنچه پیشکش می‌شود جاندار تلقی می‌شود. به عبارت دیگر اموال بخشیده شده حتی پس از اهداء بخشی از وجود پیشکش دهنده هستند و گیرنده پیشکش -که البته قادر به رد پیشکش هم نیست- با پذیرش آن به تسخیر او درمی‌آید. بنابراین اعطای پیشکش به دهنده قدرت و اعتبار می‌دهد اما گیرنده نیز باید پیشکش را با دیگری مبادله کند؛ زیرا هائو می‌خواهد به مالک اصلی خود بازگردد بنابراین چرخش خراج و پیشکش‌ها باید آن ‌قدر ادامه یابد تا سرانجام به مقصد رسد. اما اعطای پیشکش به خدا و مبادله بین انسان و خدا/ خدایان/ ارواح صورت کلی نظریه قربانی را شکل می‌دهد. زیرا آن‌ها مالکان حقیقی ثروت هستند و افراد قربانی‌ می‌کنند تا اجازه یابد کارهایی معین با اموال خود انجام دهند. علاوه بر این خرید آرامش و دور کردن عوامل زیان رسان نیز از جمله دلایل تقدیم پیشکش به خدا/ خدایان/ ارواح است.

صدقه نیز یکی از گونه‌های مبادله بین انسان و خدا/ خدایان/ ارواح است. فرد با بخشیدن اموال خود به دیگران نظر رحمت خدا/ خدایان/ ارواح را به خود جلب کرده و از این طریق قربانی و صدقه به امری جهت استقرار اصل عدالت ارتقا می‌یابد.

در فصل دوم نویسنده برای آنچه در مقدمه و فصل گذشته بیان داشته -به ویژه سه ضلع اهداء پیشکش؛ یعنی الزام به اهدا، الزام به دریافت و الزام به جبران- شواهدی را از زندگی اقوام و قبایل بدوی نشان می‌دهد. او تاکید می‌کند که این نوع مبادله ویژگی جوامعی است که در مرحله خراج تام هستند و در آن‌ها بین اشیاء و اشخاص تمایز چندانی وجود ندارد؛ یعنی اشیاء جاندار فرض شده و جزئی از وجود اعطاگرند.

در فصل سوم موس از مبادله در برخی از جوامع باستانی -و نه بدوی- همچون جوامع روم باستان، هند کلاسیک، جوامع ژرمنی و چین سخن می‌گوید. او با ‌‌ریشه‌یابی کلمه خانواده و اشیاء در روم باستان نشان می‌دهد که این دو با یکدیگر هم‌ریشه هستند و آن را دال بر این موضوع می‌داند که اشیاء بخشی از خانواده بوده‌اند. میان هندوهای دورة کلاسیک نیز بحث موس بیشتر حول پوتلاج است. او می‌گوید که تصور این بوده که چیز بخشیده شده در این زندگی و زندگی‌های بعدی -در چرخه تناسخ- به فرد بازگردانده خواهد شد- شاید حتی چیزی بهتر؛ چرا که شی مولد است و بخشش چیزی است که موجب جلب رضایت خدایان می‌شود[iii]. سپس درباره وثیقه در جوامع ژرمنی توضیح داده و خاطر نشان می‌شود که وثیقه تنها گرو گذاری یک شی نبوده بلکه گرو گذاشتن احترام، مشروعیت و مانای فرد وثیقه گذار بوده است که تا زمان رهایی از شرط تعهد وثیقه گذار را در موقعیت پایین‌تر قرار می‌داده است. در پایان فصل موس اشاره کوتاهی به چین باستان کرده و می‌گوید در میان ایشان نیز پیوندی فناناپذیر میان شی و مالک آن بوده چنان که فرد پس از فروش شی مُحق بوده تا پایان عمر برای آن سوگواری کند.

در فصل پایانی مطالب فصول قبل به صورت خلاصه گردآوری و نتیجه‌گیری شده‌اند. موس در این فصل با زیر سوال بردن دیدگاه منفعت‌گرایانة لیبرالی حاکم بر جوامع غربی آن را در جهت تبدیل انسان به حیوان اقتصادی -به جای اخلاقی- خوانده و راه بیرون رفت از این معضل را بازگشت به اصول مبادلات عهد باستان می‌داند. البته او به وضع قوانین حقوقی موثر در جوامع جدید همچون بیمه و حق معنوی آثار اشاره کرده است ولی تکاملِ[iv] چرخة اقتصادی در جوامع انسانی را در گرو بازگشت به مبادلات گروهی و کلان به جای مبادلات فردی می‌داند.

ملاحظات

موضع اجتماعی ایجاد شده از طریق تبادل‌ پیشکش، عنصر اصلی گفتگوی موس در این رساله است. این رساله که در واقع مقاله‌ای بلند است -و ساختار فعلی کتاب نیز تا حدودی نمایاگر این است- یکی از مهم‌ترین آثار موس و انسان‌شناسی در زمینه مبادلات اقتصادی است. با وجود این نظرات موس در مورد ماهیت مبادله هدایا منتقدانی داشته است. به عنوان مثال، تستارت انسان‌شناس فرانسوی، نظر موس را درباره الزام به جبران‌ پیشکش به سبب مبهم بودن ماهیت تعهد اخلاقی یا صرفاً قانونی آن نقد می‌کند. او همچنین می‌گوید که بر خلاف نظر موس هدایای «رایگان» وجود دارند، مانند رهگذرانی که به فقرا در یک شهر بزرگ کمک می‌کنند. در این شرایط اهداء کننده و گیرنده یکدیگر را نمی‌شناسند و بعید به نظر می‌رسد که هرگز دوباره یکدیگر را ملاقات کنند. در این زمینه، اهداء قطعاً هیچ تعهدی برای جبران از سوی فقیر ایجاد نمی‌کند. نه اهداء کننده و نه فقیر چنین توقعی ندارند. تستارت معتقد است که موس بزرگیِ تعهدی را که بر اثر فشارهای اجتماعی ایجاد می‌شود -به ویژه در توضیحاتش درباره سرخپوستان آمریکای شمالی- بیش از حد بزرگ دانسته است (testart: 1998).

نمونة دیگری از‌ پیشکش «رایگانِ» غیر متقابل را جیمز لیدلاو، انسان‌شناس انگلیسی، ارائه داده است. او زمینه‌های اجتماعی محرومین پیرو جینیسم هندی -گروهی از دوره‌گردهای مجرد که زندگی زاهدانة معنوی دارند- را توصیف می‌کند. تفسیر جینی از آموزة اَهیمسا (داشتن زندگی عاری از خشونت با تمام انسان‌ها و جانداران) در رژیم غذایی جینی‌ها تأثیر منفی می‌گذارد و آن‌ها را وادار می‌کند تا از تهیه غذا خودداری کنند؛ زیرا این کار به طور بالقوه می‌تواند خشونت علیه ارگانیسم‌های میکروسکوپی باشد؛ از این رو آن‌ها به کمک‌های غذاهایی خانواده‌های غیر روحانی درون جامعه جین اعتماد می‌کنند. البته ظاهراً اولی نباید نشان دهد که خواسته یا گرایشی دارد، و فقط با تردید و عذرخواهی بسیار غذایی را که دومی تهیه کرده، دریافت می‌کند. بنابراین هدیه‌های «رایگان»، مفهوم موسی از‌ پیشکش را به چالش می‌کشند.

ریچارد تیتموس، پیشگام تحقیقات اجتماعی و آموزشی، نیز در کتاب «روابط هدایایی: از خون انسان تا سیاست اجتماعی» (1997) درباره هدایای «رایگان» از مثال اهدای خون در جوامع مدرن سخن گفته است. او مدعی است که اهدای خون می‌تواند نزدیک‌ترین تقریب در واقعیت اجتماعی به مفهوم انتزاعی «هدایای رایگان» باشد. او می‌گوید گرچه اهداکنندگان امیدوارند در هنگام نیازشان، دیگران نیز اهدا کنند اما در واقع هیچ تضمینی برای آن وجود ندارد[v]. (titmuss, 1997: 140)

علی‌رغم تمام نقدها کتاب موس همچنان در زمینة ماهیت انسان‌شناختی مبادلات اقتصادی، کتابی مرجع و مهم محسوب می‌شود.

[i] - این کلمه از زبان سرخپوستان آمریکا گرفته شده است.

[ii] - بدین نحو که افراد می‌کوشند در ارائه پیشکش‌های عروسی یا تولد نوزاد و دعوت‌های رسمی با یکدیگر به رقابت بپردازند.

[iii] - گریگوری در مقاله خود در مورد «تبادل هدیه... در پاپوآ معاصر» تأثیر موس در تفسیر انسان‌شناختی «تخریب ثروت» نمادین در ارائه هدایای آیینی به خدایان توضیح داده و می‌گوید که بهتر از دادن ثروت به دیگر افراد، دادن آن به خدایان است؛ چرا که ایمان به قدرت مبادله‌ پیشکش و قدرت تعهد به تلافی آن را تقویت می‌کند، حتی اگر این تلافی به معنای مادی نباشد ((Gregory: 1980.

[iv] - موس جزو انسان‌شناسان تکامل‌گرا بود.

[v] - البته تیتموس در فصل16 خاطر نشان می‌کند که خدمات انتقال خون در دهه هفتاد هنوز در مراحل ابتدائی بود.