• توصیف و ارزیابی شکلی اثر

کتاب قرآن مجید تکامل و خلقت انسان در 416 صفحه به صورتی مصور و همراه با جداول به چاپ رسیده است. تصاویر این کتاب در زمینه‌های تشریح تطبیقی اعضای حیاتی جانداران از گیاهان تا حیوانات و تا انسان می‌باشد که به گونه‌ای مصور مراحل تکامل تدریجی را ارائه کرده و در بخش شواهدی از فسیل‌‌شناسی، به ارائه ادله‌ای برای تکامل تدریجی موجودات زنده پرداخته است. جداول کتاب شامل فهرست آیات مورد استناد قرآن در این اثر هستند؛ همچنین جداولی به نمایش دوران‌های زمین‌‌شناسی و تغییر تدریجی مهره داران در طول این دوران‌ها پرداخته اند. شایان ذکر است که در این اثر، کتاب نامه‌ها به صورت زیرنویس درج شده‌اند و در پایان کتاب،نمایة فهرست آیات مشاهده می‌شود. پس از فهرست آیات در بخش نمایه فارسی، اسامی و اصطلاحات قرار دارند؛ در صفحات پایانی کتاب، نمایه‌های انگلیسی و فارسی به مخاطبان ارائه شده است.کتاب مورد بررسی با همکاری بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان منتشر شده و دارای جلد کالینگورِ آراسته به تصویر مولف کتاب است. حروف چینی و صفحه آرایی کتاب از کیفیت نسبتاً مناسبی برخوردار می‌باشد. این اثر به لحاظ صحافی از وضعیت بسیار خوبی برخوردار است. ویرایشکتاب مورد بررسیدارای کیفیت خوبی است و عمدتاً از علائم سجاوندی در جای خود استفاده شده است.

ارجاعات در پاورقی آمده است و از آنجا که هدف اصلی کتاب اثبات عدم مغایرت قرآن با یافته‌های علمی است، اکثر ارجاعات این کتاب به آیات قرآن داده شده است اما هر جا نویسنده محترم نیازمند به استنادات علمی بوده علاوه بر اتکا به دانسته‌هایش در جایگاه استاد علوم مربوطه، به کتب دیگری نیز ارجاع داده و کتاب نامه را در پاورقی ذکر کرده است (مانند صفحات 74 و 75).

درباره نویسنده اثر

این کتاب به مناسبت ششمین سال درگذشت دکتر یدالله سحابی (1283 – 1381) منتشر شده است. وی از موسسان جمعیت «نهضت آزادی ایران» بود. این جمعیت بر هویت اسلامی - ایرانی تأکید داشتند و با هدف مبارزه با استبداد رژیم پهلوی و کسب آزادی‌های اساسی مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و اسلامی شکل گرفته بودند. سحابی پیش از انقلاب ریاست اداره فرهنگ تهران را به عهده داشت.او با اخذ مدرک علوم از دانشگاه لیل فرانسه به ایران بازگشت و از پیشگامان علم زمین‌‌شناسی در ایران بود. وی سپس به آموزش رشته زمین‌‌شناسی در دانشگاه تهران که دانش‌سرای عالی نامیده می‌شد، پرداخت. یدالله سحابی مدرسه‌ای با شعار «تحکیم دین از راه ترویج علم» تأسیس کرد. تأسیس دانشسرای مستقل تعلیمات دینی، که تا سال ۱۳۴۳ کانون تعلیم مهمترین معلمان دینی در کشور بود، از دیگر اقدامات سحابی بود. وی کتاب زمین‌‌شناسی عمومی را به رشته تحریر درآورد که در دهه ۱۳۳۰ از سوی دانشگاه تهران منتشر شد. دکتر یدالله سحابی پس از انقلاب 1357 به سمت‌های وزیر مشاور، عضو شورای انقلاب، و ریاست سنی دوره اول مجلس شورای اسلامی برگزیده شد. وی همچنین سرپرستی گروه تدوین و انتشار پیش نویس قانون اساسی را به عهده داشت.

معرفی ساختار کتاب

الف) ساختار اجمالی

 کتاب قرآن مجید تکامل و خلقت انسان مشتمل بر مجموعه‌ای چهار قسمتی است. اولین بخش این کتاب تحت عنوان «قرآن مجید و تکامل موجودات زنده» هنگامی نوشته شد که سحابی در زندان محمد رضا شاه گرفتار بود و سرانجام این اثر در سال 1344 به صورت جیبی توسط شرکت سهامی انتشار منتشر گردید. این اثر پژوهشی مخاطبان بسیاری را به خود اختصاص داد و در نتیجه بارها و بارها تجدید چاپ شد. دومین بخش کتاب با نام «خلقت انسان» ارائه شده است که تألیف آن در زندان قصر آغاز شد و در شرایط تبعیدی زندان «دژ» برازجان خاتمه یافت. کتاب خلقت انسان اولین بار در سال 1346 منتشر شد. سومین بخش کتاب به «خلقت انسان در قرآن» اختصاص دارد. قسمت پایانی کتاب مقاله‌ای کوتاه را در معرض افکار خوانندگان قرار می‌دهد که تحت عنوان «جوهر نسخ در طبیعت و قرآن» در روزهای آخر عمر دکتر سحابی و در بستر بیماری نگاشته شده است.

ب) ساختار تفصیلی

پس از پیشگفتار،

• اثر «قرآن مجید و تکامل موجودات زنده» شامل دو بخش است:

در بخش اول)دو فصل مشاهده می‌شود که عبارتند از 1- مقدمه‌ای راجع به روش تحقیق در زمین‌‌شناسی و چگونگی پی بردن به اوضاع طبیعی و حیاتی گذشته؛ 2- خلاصه نظریات علمای زمین‌‌شناسی راجع به خلقت تدریجی موجودات زنده و تغییرات تکاملی آن‌ها در طول دوران زمین‌‌شناسی.

در بخش دوم) مفهوم آیه 45 سوره نور از نظر انطباق با مبانی علمی مربوطه بررسی شده و ادله‌ای برای تأیید آن ارائه شده است.

• اثر «خلقت انسان» شامل دو بخش است:

بخش اول)شواهدی از علوم حیاتی برای بیان تغییر و تکامل موجودات زنده را ارائه می‌کند که از سه فصل تشکیل شده است عبارت از: فصل اول شواهدی از تشریح تطبیقی در بیان پیوستگی انواع؛ فصل دوم جنین‌‌شناسی تطبیقی؛ فصل سوم شواهدی از فسیل‌‌شناسی بر تکامل تدریجی موجودات زنده.

بخش دوم) به بررسی بعضی از آیات قرآن از نظر خلقت انسان می‌پردازد که شامل سه فصل است عبارت از: انسان و آدم در قرآن؛ پیوستگی انسان و سایر موجودات زنده از نظر قرآن؛خلقت آدم و برگزیدگی او.

• اثر «خلقت انسان در بیان قرآن» از چهار فصل تشکیل شده است که عبارتند از:

فصل اول) انسان و آدم در قرآن؛

فصل دوم) خلقت تدریجی و تکامل انسان؛

فصل سوم) پیوستگی آفرینش انسان و سایر موجودات از نظر قرآن،

فصل چهارم) خلقت آدم و برگزیدگی او.

در انتهای کتاب قرآن مجید تکامل و خلقت انسان مطلبی تحت عنوان «جوهر نسخ در طبیعت و در قرآن» آمده است.

این کتاب به لحاظ ساختاری، نظم منطقی و انسجام درونی بخش‌های مختلف کتاب از شرایط مناسبی برخوردار است. تحلیل‌های نویسنده محترم کتاب بسیار منطقی و مستدل هستند و بر اساس پیشفرض‌های علمی و دینی ایشان طراحی شده‌اند و به نتایج مطلوب رسیده اند. ایشان در صدد ارتقاء باور دینی بوده‌اند و به توفیقات چشمگیری دست یافته اند. انتشار سه اثر ارائه شده در این کتاب، هر یک در زمان خودش رویکرد نوینی را به مخاطبان علم پژوه و نیز اسلام پژوه عرضه کرد و نقطه آغازی را در راه آشتی میان علم و دین به نمایش گذارد.

• تحلیل و ارزیابی محتوایی اثر

کتابقرآن مجید تکامل و خلقت انسان در زمانی نوشته شد که اکثر صاحبنظران عقیده داشتند نظریه تکامل داروین اساس تفکر و اعتقاد دینی را سست می‌کند زیرا این نظریه، انسان را آخرین حلقه سلسله تکاملی موجودات معرفی می‌کند و اجداد بشر را تا انسان‌های نئاندرتال و قبل از آن‌ها تا میمون‌ها ردگیری می‌کند. سحابی با هدف دفاع از اعتقاد و ایمان دینی اقدام به نوشتن این کتاب کرد. نویسنده کتاب با توصیف تشریحی مراحل مختلف زمین‌‌شناسی و استناد به فسیل جانوران، به اثبات مراحل تکاملی حیات، از ماهی‌ها تا خزندگان، پرندگان، و پستاندران پرداخته و سپس آیات ناظر به خلقت تدریجی موجودات زنده تا انسان را مورد بررسی قرار داده است. وی سرانجام از تکامل یافتگی خلقت آدم ابوالبشر و برگزیدگی او در آیات قرآنی سخن به میان می‌آورد. سحابی پس از مقایسه یافته‌های علم تکاملبا آیات قرآن، منافاتی میان یافته‌های علمی و اعتقاد و ایمان دینی مشاهده نمی‌کند. در این کتاب نویسنده، حاصل پژوهش خود را در معرض دیدگاه مفسر قرآن کریم، سید محمد حسین طباطبایی قرار می‌دهد و در قسمت بحث و توضیح اضافی (از صفحه 239 تا صفحه 261) پاسخ‌هایی به دیدگاه خلقت دفعی آدم علیه السلام از نظر طباطبایی می‌دهد و دیدگاه خلقت تدریجی آدم علیه السلام را مطرح می‌کند تا مغایرت یافته‌های علمی را با آیات قرآنی برطرف کند و اثبات نماید که پذیرش علوم روز مستلزم بی دینی نیست.

به هر تقدیر کتاب مورد بررسی به لحاظ آشنایی با فضای فکری دانشوران دیندار نیم قرن قبل ایران بسیار مناسب است و می‌تواند برای دانشجویان کنونی علم و دین تأمل برانگیز باشد. این کتاب مجموعه‌ای از آثار یدالله سحابی است که با مسئله‌مندی محققانه نویسنده محترم شکل گرفته است و نه تنها پاسخگوی نیازهای فکری و اعتقادی سال‌های تألیف آن آثار (1344- 1364) بود بلکه راهکارهایی را نیز در معرض اندیشة مخاطبان امروزی قرار می‌دهد زیرا در زمان کنونی نیز شکاف میان علم و دین هنوز مسئلة بسیاری از پژوهش‌ها را به خود اختصاص داده است از این رو کتاب قرآن مجید تکامل و خلقت انسان هنوز هم می‌تواند برای علاقمندان به مباحث علم و دین مفید باشد و به عنوان یکی از کتاب‌های فرعی و حاشیه‌ای به دانشجویان کار‌شناسی معرفی شود. اصولاً ارائة رویکردهای تخصصی به علوم مختلف و ارتباط آن علوم با آیات قرآن یا سایر آموزه‌های دینی در ایران اسلامی ضروری است و یدالله سحابی به عنوان یک استاد علوم زمین‌‌شناسی و زیست‌‌شناسی به خوبی از عهده این مطابقت میان علم و دین برآمده و در نتیجه دفاع شایسته‌ای از اسلام و قرآن کرده است. در سال‌های پس از انقلاب نیز آثار فراوانیدر بارة رابطه میان علم و دین چاپ و منتشر شده است اما متأسفانه در برخی از این آثار، نویسنده، بدون تخصص علمی نه فقط در علوم طبیعی و زیست‌‌شناسی بلکه اکثراً در زمینه‌های مختلف علوم انسانی مانند فلسفه، روان‌شناسی، اقتصاد، جامعه‌‌شناسی، علوم سیاسی، مدیریت، و... کوشیده تا ارتباط سلبی یا ایجابی را میان علم روز و اسلام برقرار کندکه عدم تخصص نویسنده در علوم مربوطه، به نتایجی مبتذل انجامیده و به ضرر دین و دینداری تمام شده است.

کتاب قرآن مجید تکامل و خلقت انسان به علت مسئله مندی نویسنده محترم، رویکرد تخصصی ایشان به علم مربوطه، و ایجاد گفتگو میان رویکرد قرآنی مولف با مفسر بزرگ قرآن سید محمد حسین طباطبایی می‌تواند نمونه خوبی برای پژوهشگران رشته علم و دین باشد.