نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
گروه انسان شناسی شورای بررسی متون پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
انسان‌‌شناسی: کشف تفاوتهای انسانی
کنراد فیلیپ کتاک. تهران: علمی، 1386. چاپ اول، 919 صفحه.
منتقد: پریسا گودرزی
مقدمه
کتاب حاضر طبق گفته مترجم از شناخته‌شده‌ترین و پذیرفته‌شده‌ترین کتابهای درسی در رشته انسان‌‌شناسی است. زیرا توسط نویسنده متخصص در این رشته (کنراد فیلیپ کتاک) نوشته شده و توسط انتشارات متخصص در چاپ کتابهای درسی(مک گراوهیل) به چاپ رسیده است. از دیگر امتیازات این اثر، مترجم متخصص در این رشته (محسن ثلاثی) است. هدف اصلی کتاب اشاره به تنوع انسانها و بیان ریشه‌‌های این تنوع و تفاوتها در زندگی اجتماعی است. این نوشتار به طورخلاصه به معرفی نویسنده کتاب و مترجم آن و سپس به توصیف و نقد محتوایی و صوری اثر پرداخته است.
درباره نویسنده کتاب
کنراد فیلیپ کتاک[1] عضو و رییس گروه انسان‌‌شناسی دانشگاه میشیگان ایالات متحده آمریکا است. وی تدریس خود را از سال ۱۹۶۸ در این دانشگاه شروع کرده و در سال ۱۹۹۱ و ۱۹۹۲ جایزه تدریس برتر را در این دانشگاه از آن خود ساخته. او همچنین از سوی انجمن انسان‌‌شناسی ایالات متحده نیز جایزه تدریس انسان‌‌شناسی در سطح کار‌شناسی را دریافت کرده است. از ویژگیهای آثار کتاک تحقیق‌‌های میدانی وی برای نگارش آثارش است. به طور نمونه پس از تحقیق میدانی در زمینه انسان‌‌شناسی فرهنگی در کشور برزیل کتاب تاخت و تاز به بهشت: دگرگونی اجتماعی در یک دهکده برزیل را توسط انتشارات مک گراوهیل به چاپ رساند. همچنین کتاب جای پای گذشته در زمان حال: تاریخ، بوم‌‌شناسی و دگرگونی فرهنگی در بلندای ماداگاسکار نتیجه تحقیق میدانی وی در ماداگاسکار است. همچنین می‌توان به تحقیق میدانی او درباره فرهنگ آمریکایی با عنوان بررسی فرهنگ آمریکایی: راهنمایی برای دانشجوی انسان‌‌شناسی اشاره کرد. کتاب کتاب حاضر را نیز پس از یک دوره تحقیقات میدانی به رشته تحریر در آورده است. به طور نمونه در برزیل و ماداگاسکار ص692
درباره مترجم کتاب
محسن ثلاثی، متواد 1324 در بابل است. ثلاثی در رشته جامعه‌‌شناسی تحصیل کرده و به طور تخصصی آثار گرانقدری را برای جامعه دانشگاهی و محققان علوم اجتماعی به فارسی برگردانده است. او استاد بازنشسته گروه انسان‌‌شناسی دانشگاه تهران است. وی مولف کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی: تحلیل رویکرد جهانگرایانه در رفتار، فرهنگ و تاریخ ایرانیان است. برخی از آثار ترجمه‌شده توسط ثلاثی عبارتند از: زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌‌شناسی، لوئیس آلفرد کوزر؛ انقلاب فرانسه و رژیم پیش از آن، آلکسی شامل هانوی موریس کلرل دو دوتوکویل؛ کالبدشکافی چهار انقلاب، کلارنس کرین برینتون؛ توتالیتاریسم، هانا آرنت؛ جامعه‌‌شناسی دین، مالکوم همیلتون؛ درآمدی به جامعه‌‌شناسی، بروس کوهن؛ سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ساموئل هانتینگتون؛ زبان و اسطوره، ارنست کاسیرر ؛ خرد و انقلاب، هربرت مارکوزه؛ انسان‌‌شناسی فرهنگی، فرد پلاگ، دانیل بیتس؛ غریزه جنسی و سرکوبی آن در جوامع ابتدایی، برانیسلاو مالینفسکی؛ فراسوی چپ و راست، انتونی گیدنز؛ درآمدی به انسان‌‌شناسی، هلن واتسون، سایمن کولمن؛ جاده ابریشم، دیوید براونستون، آیرین فرانک؛ روش تحقیق کیفی در جامعه‌‌شناسی، دیوید سیلورمن؛ جامعه باستان، لوئیس هنری مورگان. ؛ انسان‌‌شناسی: کشف تفاوتهای انسانی، کنراد فیلیپ کتاک
درباره کتاب
کتاب حاضر در سال 1386 در قطع وزیری توسط موسسه چاپ گلرنگ یکتا، حروفنگاری و صفحه آرایی نشر گل‌آذین، لیتو گرافی صدف و انتشارات علمی‌چاپ و صحافی شده است.
کتاب حاضر از 24 فصل و هر فصل از بخش‌های جزئی‌تر، پیشگفتار مترجم، درباره‌ی نویسنده، واژه‌نامه فارسی به انگلیسی و واژه‌نامه انگلیسی به فارسی وکتابنامه - کتابنامه در قالب جزوه به صورت جداگانه در آخر کتاب قرار گرفته است- تنظیم شده است. فهرست فصول کتاب به ترتیب عبارتند از:
فصل اول: انسان‌‌شناسی چیست؟
فصل دوم: انسان‌‌شناسی در میدان تحقیق
فصل سوم: -
فصل چهارم: نخستی‌ها
فصل پنجم: تکامل نخستی‌ها
فصل ششم: انسانواره‌های آغازین
فصل هفتم: تنوع انسان و «نژاد»
فصل نهم: نخستین کشاورزان
فصل دهم: نخستین شهرها و دولت‌ها
فصل یازدهم: فرهنگ
فصل دوازدهم: قومیت
فصل سیزدهم: زبان و ارتباط
فصل چهاردهم: امرار معاش
فصل پانزدهم: خانواده، خویشاوندی و تبار خانواده
فصل شانزدهم: زناشویی
فصل هفدهم: نظام‌های سیاسی
فصل هجدهم: جنسیت
فصل نوزدهم: دین
فصل بیستم: هنرها
فصل بیست و یکم: نظام جهانی مدرن
فصل بیست و دوم: استعمار و توسعه
فصل بیست و سوم: تبادل فرهنگی و بقا
فصل بیست و چهارم: انسان‌‌شناسی کاربردی، دانشگاهی و کاربردی
با مطالعه این کتاب اطلاعات فراوانی در خصوص انسان‌‌شناسی- از طریق مثال‌های عینی که بسیاری از آن‌ها توسط خود نویسنده تجربه شده‌اند- کسب می‌کنیم. از جمله به تعاریف مختلف انسان‌‌شناسی اشاره می‌شود. تعریف کتاک از رشته دانشگاهی انسان‌‌شناسی تعریفی است که بعد از شکل‌گیری و رشد انسان‌‌شناسی در آمریکا رواج یافت. کتاک آن را انسان‌‌شناسی چهار شاخه‌ای نیز نامیده است زیرا چهار شاخه انسان‌‌شناسی یعنی اجتماعی- فرهنگی، زیست‌شناختی، باستان‌شناختی و زبان‌شناختی با یکدیگر ترکیب شده‌اند و انسان‌‌شناسی عمومی‌را به‌وجود آورده‌اند و این در حالی است که بسیاری از انسان‌شناسان به طور نمونه در اروپا کماکان این شاخه‌ها را از یکدیگر متمایز می‌دانند. (ص15) همچنین به رسالت کتاب یعنی تنوع و تفاوت انسانها در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، ریشه تفاوتهای زیستی از نحوه آفرینش و تکامل تا بحث‌های باستان شناختی و یا به جایگاه و تاثیر ژنتیک و مباحث نژادی، آیین و دین، هنر، جنسیت، زناشویی، امرار معاش حتی نظام‌های سیاسی بر این تفاوتها نیز پی خواهیم برد. همچنین به تاثیر خوراک و کشاورزی و شبانی در تشکیل نخستین دولت‌ها و شهرها به عبارتی نخستین جماعت‌های انسانی نیز پی خواهیم برد. این‌که ملت‌ها در واقع همان انسانها به لحاظ اقتصادی و سیاسی به یکدیگر وابستگی دارند و نظام جهانی مدرن را به وجود آورده‌اند. کتاک به وابستگی نتایج صنعتی شدن (توسعه و فقر و...) با فرهنگ و همچنین وابستگی فرهنگ‌ها با یکدیگر و تاثیرشان بر جامعه جهانی نیز توجه داشته است. از ویژگیهای ممتاز این اثر فصل24 آن است که در کنار اطلاعات 23 فصل گذشته، کتاک به اهمیت جایگاه و نقش انسان‌شناسان در مواجهه با مسائل جامعه امروزی اشاره می‌کند و در واقع بحث را از اطلاع‌رسانی صرف و نظری به سمت کاربردی شدن، می‌کشاند. از دیدگاه کتاک انسان‌شناسان سه رویکرد متفاوت درباره کاربرد انسان‌‌شناسی در تشخیص و حل مسائل اجتماعی دارند. در این میان کتاک با گروهی که انسان‌‌شناسی را صرفاً در طرح و بحث امور نظری - نه مسائل عملی- یعنی تحقیق و انتشار کتاب می‌دانند مخالف است. وی همچنین با رویکرد دوم که آن را دوری‌گزینانه می‌نامد نیز مخالف است، چرا که آن‌ها معتقدند انسان‌شناس باید در اجرای سیاست‌ها کمک کند ولی هیچ‌گونه سیاستی را اتخاذ نکند و در واقع له و علیه هیچ سیاستی نباید صحبتی کند. در واقع این گروه ارزش داوری در تحقیقات علمی‌را غلط می‌دانند. رویکرد کتاک منطبق بر رویکرد سوم یعنی طرفداری است. در واقع معتقد است که انسان‌شناسان به علت داشتن تخصص در مسائل انسانی و دگرگونی‌های اجتماعی و به خاطر شناختشان از ارزش‌های فرهنگی، قومی‌و پای‌بندی به ارزش‌ها... باید سیاست‌های تاثیرگذار مردم را تعیین کنند و در این میان تاکید ویژه‌ای به آدم‌های محلی در تشخیص نیاز، همکاری در طراحی دگرگونی‌های فرهنگی- اجتماعی دارد.(ص 837)
ملاحظات انتقادی
کتاب حاضر با نثری روان و بدون تکلف و با نظمی‌منطقی نوشته شده که با عنوان کتاب و هدف نویسنده کاملاً تناسب دارند.
طرح روی جلد به خوبی نشانگر انسان‌‌شناسی عمومی‌است که با محتوای کتاب یعنی بحث از تنوع انسان، فرهنگ و نژاد... مرتبط است.
در مجموع کیفیت حروفنگاری، صفحه‌آرایی این اثر مطلوب اما کیفیت چاپ و کاغذ نامطلوب ارزیابی می‌شود. به طور نمونه در بسیاری از صفحات تاخوردگی اوراق، سیاهی و پخش شدن جوهر و... مشاهده می‌شود.
از ویژگیهای بارز این کتاب دقّت در علائم ویرایشی و کمبود اغلاط نگارشی است ولی در تعدادی از صفحات اشتباهات نگارشی از آن جمله: ص653 «جاندارنگاری»، ص720 «متبکر» و... مشاهده می‌شود. بیشترین اشکال در عدم رعایت فاصله استاندارد بین کلمات و سرهم‌نویسی و جدا نویسی کلمات است. به طور نمونه سربرگ از صفحه شش تا 580 «انسان‌‌شناسی» است و از 580 تا 618 «انسان‌‌شناسی» است و از 618 تا پایان کتاب دوباره سرهم نوشته شده یعنی «انسان‌‌شناسی» و یا صفحات 56،119، 130،163،325، 330، 335،337، 372، 610، 580، 210، 222، 229، 230، 245، 247، 272، 261، 171،621، 622، 648، 660، 697، 739، 731، 740 و... نیاز به ویرایش دارند. همچنین در بعضی از جملات، کلمات محاوره‌ای مثل «ماها» ص56 و یا «در شهر و روستا وِل می‌گردند» ص667 باید اصلاح شوند.
فصل سوم در فهرست بدون عنوان است در صورتی که در متن کتاب عنوان فصل سوم تکامل و ژنتیک است.
از آنجا که رشته انسان‌‌شناسی در ایران نسبت به دیگر رشته‌ها اندکی ناشناخته و به تبعش آثار این حوزه نیز ناشناخته مانده کتاب مذکور از جهت پاسخ‌گویی به نیاز جامعه بسیار مثمر ثمر است.
کتاب حاضر طبق مدعای مترجم در پیشگفتارِ مترجم حاصل تحقیق و پژوهش عمیق و میدانی کتاک است و جزء منابع موثق آموزشی رشته انسان‌‌شناسی قرار می‌گیرد از این‌رو، انتظار یک کتاب استاندارد آموزشی خواهیم داشت. پرسش‌های پایانی هر فصل، جداول و تصاویر جایگاه این کتاب را در مجموعه کتابهای آموزشی پررنگ‌تر ساخته است. اگر چه درباره کیفیت و چگونگی چاپ و انتخاب عکس‌ها و زیرنویس‌های آن‌ها پرسش‌هایی وجود دارد. مثلاً این‌که چرا برخی از عکس‌ها رنگی و روی کاغذ گلاسه و برخی دیگر سیاه و سفید و با کیفیت پایین چاپ شده‌اند؟ یا این‌که چرا در توضیح برخی از عکس‌ها به جای توضیح درباره آن‌ها صرفاً یک پرسش درباره آن‌ها طرح شده است. به طور نمونه ص735
از نکات مثبتی که می‌توان به آن اشاره کرد این است که تمام مطالب و عناصر موثر در مسیر آشنایی با انسان‌‌شناسی و کاربرد انسان‌‌شناسی در دنیای معاصر با نظمی‌منطقی در این کتاب طرح گردیده است.
این کتاب از داشتن یک مقدمه که در آن نویسنده در همان ابتدا خواننده را به یک چشم انداز کلی نسبت به کتاب مجهز کند محروم است. این امر باعث شده است خواننده هیچ‌گونه اطلاعاتی درباره چگونگی، علل، اهداف فصول و ضرورت نگارش کتاب نداشته باشد. به طور نمونه یکی از ابهامات این کتاب، چاپ کتابنامه به صورت مستقل از متن اصلی کتاب است که لازم بود چرایی این کار در مقدمه روشن شود. از سوی دیگر مترجم محترم نیز در رفع این نقیصه گامی‌برنداشته است. همچنین ضرورت وجود نمایه نیز در این اثرمحرز است که در حال حاضر این کتاب از آن بی‌بهره است.
به طور کلی اگر این کتاب را واحدی درسی برای دانشجویان و یا کتابی آموزشی برای علاقمندان به انسان‌‌شناسی در نظر بگیریم، محتوای این اثر از جامعیت لازم برای وصول به این مهم برخوردار است. در مجموع محتوای علمی‌کتاب مورد وثوق است، اما محتوای آن در اکثر مواقع به نحوی کلی و بدون ذکر منبع مطرح شده و یا به منابع بسیار محدودی مستند شده‌اند به طور نمونه ص92، ص728 شروع انقلاب صنعتی از انگلستان. همچنین در این کتاب جای جمع‌بندی نهایی هر فصل به طور جدی خالی است.
به رغم ترجمه روان و خوش‌خوان این کتاب، نیاز به پی‌نوشت و یا پاورقی اصطلاحات و عبارات تخصصی حس می‌شود.
این کتاب به خوبی به حوزه‌های مختلف انسان‌‌شناسی توجه داشته اما در اکثر موارد صرفاً به طرح بحث اکتفا کرده و نتوانسته به جمع بندی و یا توصیف و توضیح تفصیلی آن بپردازد. در واقع هر یک از این موضوعات می‌توانند توسط پژوهشگران به یک اثر علمی- تخصصی تبدیل گردند.
[1] Conrad Phillip Kottak
)